مقدمه
معیارها (Creteria) و شاخص (Indicators) ابزاری برای تعریف, پایش و ارزیابی حرکت به طرف جنگلداری پایدار محسوب میشوند . اصلاح و مفهوم معیار نشاندهنده اصول یا شرایط اصلی برای پایداری است که بر طبق آنها توان تولیدی و نقش های حفاظتی و اجتماعی جنگلها مورد قضاوت واقع میشود . هر معیار هم دارای چندین شاخص کمی و کیفی برای
اندازه گیری و پایش است که بطور منظم و متوالی مورد اندازه گیری قرار می گیرند، تا اثرات مدیریت جنگل مشخص و معین شود . معیارها و شاخصهای جنگلداری پایدار در سطح ملی ممکن است بر سیاست و قوانین جنگل و تشکیلات بخش جنگل تأثیر گذار باشند . در شرایط کنونی در سطح جهانی تقریباً همه کشورها در مناطق مختلف اکولوژیکی معیارها و شاخص های جنگلداری پایدار در سطح ملی را که قبلاً با همکاری فائو و سایر ارگانهای بین المللی تهیه شده است پیاده و اجرا می نمایند . معیارها و شاخص های جنگلداری پایدار برای هفت منطقه مختلف جهان از جمله فرایند کشورهای اروپائی, فرایند مونترال, مناطق خشک افریقا, جنگلهای استوائی, فرایند تاراپوتو و فرایند کشورهای خاور نزدیک تهیه گردیده است . تعداد و نوع معیارهای جنگلداری پایدار در سطح ملی تقریباً برای همه مناطق اکولوژیکی جهان یکسان است . اما تنوع و تعداد شاخص های آنها در مقایسه با یکدیگر متفاوت هستند . شاخص ها ماهیتاً کمی, کیفی و حتی تشریحی هستند و با تناوب مختلف (یکساله- پنج ساله و غیره) در سطح ملی مورد اندازه گیری منظم قرار می گیرند که به پایش و ارزیابی جنگلداری پایدار منجر میگردد. پایش و ارزیابی معیارها و شاخص های جنگلداری پایدار هم به تصمیم گیران, برنامه ریزیان و سیاستگذاران ملی و بخش جنگلداری و غیره کمک می نماید که در جهت رسیدن به جنگلداری پایدار بطور صحیح قدم بردارند. زیرا جنگلداری پایدار در نهایت ضامن توسعه پایدار در اکثر کشورها محسوب می شود . تعریف دقیق جنگلداری پایدار در سطح ملی یک امر مشکلی محسوب میشود, به همین جهت فعلاً کلیه ابتکارات و فرایندهای جنگل در سطح جهانی برای جنگلداری پایدار بر روی هفت معیار ذیل اتفاق نظر دارند که این معیارهای انتخاب شده نیاز به تشریح و توضیح بیشتری دارند .
معیارهای جنگلداری پایدار در سطح ملی
1- وسعت منابع جنگلی Extent of forest resources
معیار وسعت منابع جنگلی یک آرزو و آرمان برای کلیه کشورها است . بطوریکه همگان خواستار جنگل و منابع جنگلی از جمله درختان خارج از جنگل در سطح وسیع به منظور تأمین نیازهای اجتماعی, اقتصادی و زیست محیطی هستند . حتی بعضی از کشورها و جوامع آرزوی داشتن جنگلهای خاصی برای اهداف ویژه از جمله نقش های حفاظتی آن می باشند . به همین خاطر کلیه کشورها خواستار کاهش جنگلزدائی, تخریب جنگل و احیاء جنگلهای مخروبه می باشند . هر چه وسعت منابع جنگلی و درختان خارج از جنگل بیشتر باشد تولیدات جنگل, خدمات جنگل, میزان ترسیب کربن و تنوع زیستی بالاتر خواهد بود . بنابراین برای رسیدن به جنگلداری پایدرا باید این منابع حفظ و احیاء شوند .
2- تنوع زیستی Biological diversity
معیار تنوع زیستی در ارتباط با حفظ و مدیریت تنوع زیستی در اکوسیستم های جنگلی است . بطوریکه باید تنوع زیستی در سطح تنوع گونه ای, تنوع ژنی و تنوع اکوسیستم ها حفظ شوند . بر طبق این معیار حتی باید اکوسیستم های حساس هم در مناطق حفاظت شده مورد حمایت و نگهداری قرار گیرند تا میزان تنوع زیستی در سطح و میزان بالاتری حفظ و بتوان در شرایط فعلی یا آینده از ارزش های تنوع زیستی استفاده بعمل آورد . البته باید توجه نمود که اصلاح جنگل از نظر ژنتیکی یک وسیله مناسب برای بالابردن میزان تولید آن است که مواد اولیه لازم آن را میتوان از همان جنگلهای طبیعی بدست آورد .
3- سلامتی و زنده مانی جنگل Forest health and vitality
براساس معیار سلامتی و زنده مانی جنگلهای موجود, مدیریت جنگل باید بصورتی انجام شود که خطر عوامل تخریب از قبیل آتش سوزی جنگل, آلاینده ها در هوا, طوفان ها, گونه های مهاجم, آفات و امراض و غیره افزایش نیابند . این عوامل تخریب میتواند بر روی ابعاد و نقش های اجتماعی, اقتصادی و زیست محیطی جنگلها اثرات منفی داشته باشند .
4- عملکرد تولیدی منابع جنگلی (Productive functions of forest resources)
جنگلها و درختان خارج از جنگل انواع کالاهای چوبی و غیرچوبی تولید میکنند . نگرش و خواست اکثر ذینفعان خصوصاً بخش جنگلداری این است که جنگلها در حد بالایی از توان تولیدی خود با کیفیت و ارزش زیاد حفظ و مدیریت شوند تا همزمان نه تنها نیازهای فعلی بلکه نیازهای نسل های آینده را بطور پایدار تضمین گردد .
5- عملکردهای حفاظتی منابع جنگلی(Photective functions of forest resources)
این معیار اثرات تعدیل کننده جنگل و درختان خارج از جنگل بر روی خاک, هیدرولوژی و سیستم های آبی را مورد توجه قرار میدهد که شامل تولید آب پاک بوسیله جنگلها و درختان خارج از جنگل برای انسانها, وجود ماهیان سالم، کاهش خطر یا تأثیر بر سیل, بهمن, فرسایش و خشکی میگردد. نقش و عملکرد حفاظتی جنگلها و منابع جنگلی به حفظ سایر اکوسیستم ها هم کمک می نماید . به همین جهت این نقش منابع جنگلی جنبه فرابخشی دارد و برای بخش کشاورزی و زندگی روزمره مناطق روستائی سودمند است . در سراسر جهان شواهد زیادی دال بر سودمندی جنگل برای سایر بخشها وجود دارد .
6- عملکردهای اقتصادی- اجتماعی Socio-Economic-functions
معیار عملکردهای اقتصادی- اجتماعی منابع جنگلی به نقش و سهم جنگل ودرختان خارج از جنگل در اقتصاد ملی کشورها بعنوان مثال ایجاد اشتغال, ارزشی افزوده کالاهای چوبی و غیرچوبی از جنگلها, انرژی، تجارت و سرمایه گذاری در بخش جنگلداری توجه دارد . این معیار به اهمیت منابع جنگلی در حفظ رویشگاهها و چشم انداز که ارزش های فرهنگی, معنوی, تفرجی دارند و همچنین مالکیت زمین, سیستم های مدیریتی جوامع بومی, محلی و دانش بومی را مورد توجه قرار می دهد .
7- چارچوب قانونی, سیاسی و تشکیلاتی Legal,policy and institutional frame word
موضوع این معیار ترتیبات و وضعیت قوانین, سیاست و تشکیلات بخش جنگلداری است که باید شش معیار قبلی را مورد حمایت قرار دهد . از طرفی این معیار مسئله تصمیم گیری مشارکتی, حکمیت, تقویت قوانین جنگل و پایش و ارزیابی را در بر می گیرد . همچنین جنبه های وسیع اجتماعی جنگلداری از قبیل استفاده خوب و با رعایت عدالت اجتماعی از منابع جنگلی, تحقیقات علمی, آموزش جنگلداری, زیرساختها, انتقال تکنولوژی, ظرفیت سازی, اطلاع رسانی و ارتباطات در این معیار بررسی می شوند .
شاخص ها Indicators
شاخص ها معمولاً جنبه های کمی و یا وضعیت کیفی معیارها را اندازه گیری یا بررسی می کنند . شاخص ها متغیرهائی هستند که برای ارزیابی جنگلداری پایدار اهمیت فراوان دارند و از طرفی اندازه گیری یا بررسی آنها آسان و کم هزینه است . تغییرات شاخص ها در طول زمان مورد اندازه گیری, پایش و ارزیابی قرار می گیرند و نشاهنده جهت گیری و روندهای موجود در زمینه جنگلداری میباشند . شاخص ها میزان انحراف یا نزدیکی به طرف حالت ایده ال یا جنگلداری پایدار را مشخص می کنند . باید توجه نمود که ارزش کلیه شاخص ها برعکس معیارها نسبت به همدیگر یکسان نیستند . ولی بطور کلی شاخص ها باید خصوصیاتی از قبیل شفافیت, انعطاف پذیری, امکانپذیر بودن از نظر عملی, قابل اجرا بودن, محدودیت های کشوری, سازگار بودن و قابل انعطاف بودن با شرایط اقتصادی, اجتماعی, سیاسی و اکولوژیکی هر کشور را داشته باشند . هر چه تعداد شاخص های انتخاب شده بیشتر باشد امکان اجرا و پیاده کردن آنها مشکلتر و پرهزینه خواهد بود .
پیاده کردن معیارها و شاخص های جنگلداری پایدار
ایران عضو کمیسیون جنگلداری خاور نزدیک است و برای جنگلداری پایدار در خاور نزدیک 7 معیار و 67 شاخص تعیین شده است که توسط کشورهای منطقه پیاده می گردند .
پیاده کردن معیارها و شاخص های جنگلداری پایدار در سطح ملی یک اقدام فرابخشی با مدیریت و هدایت بخش جنگلداری است . از آنجائیکه شاخص ها متنوع و گاهی در حیطه و شرح وظایف خارج از بخش جنگلداری از قبیل مؤسسه تحقیقات جنگل, مراکز آموزشی و محیط زیست میباشند به همین جهت همکاری و مشارکت آنها و کلیه ذینفعان در پیاده کردن معیارها و شاخص های جنگلداری پایدار الزامی است . لازم به ذکر است که در شرایط کنونی در ایران آمار و اطلاعات در مورد بعضی از شاخص های جنگلداری پایدار موجود هستند ولی بعضی از اطلاعات خام میباشند که باید پردازش شوند . ضمناً برای اندازه گیری تعدادی از شاخص ها نیاز به مطالعه, بررسی و حتی تحقیقات میباشد . تعدادی از شاخص ها هم با شرایط ایران مناسب نیستند و نیازی به بررسی و اندازه گیری ندارند .
معیارها (Creteria) و شاخص (Indicators) ابزاری برای تعریف, پایش و ارزیابی حرکت به طرف جنگلداری پایدار محسوب میشوند . اصلاح و مفهوم معیار نشاندهنده اصول یا شرایط اصلی برای پایداری است که بر طبق آنها توان تولیدی و نقش های حفاظتی و اجتماعی جنگلها مورد قضاوت واقع میشود . هر معیار هم دارای چندین شاخص کمی و کیفی برای
اندازه گیری و پایش است که بطور منظم و متوالی مورد اندازه گیری قرار می گیرند، تا اثرات مدیریت جنگل مشخص و معین شود . معیارها و شاخصهای جنگلداری پایدار در سطح ملی ممکن است بر سیاست و قوانین جنگل و تشکیلات بخش جنگل تأثیر گذار باشند . در شرایط کنونی در سطح جهانی تقریباً همه کشورها در مناطق مختلف اکولوژیکی معیارها و شاخص های جنگلداری پایدار در سطح ملی را که قبلاً با همکاری فائو و سایر ارگانهای بین المللی تهیه شده است پیاده و اجرا می نمایند . معیارها و شاخص های جنگلداری پایدار برای هفت منطقه مختلف جهان از جمله فرایند کشورهای اروپائی, فرایند مونترال, مناطق خشک افریقا, جنگلهای استوائی, فرایند تاراپوتو و فرایند کشورهای خاور نزدیک تهیه گردیده است . تعداد و نوع معیارهای جنگلداری پایدار در سطح ملی تقریباً برای همه مناطق اکولوژیکی جهان یکسان است . اما تنوع و تعداد شاخص های آنها در مقایسه با یکدیگر متفاوت هستند . شاخص ها ماهیتاً کمی, کیفی و حتی تشریحی هستند و با تناوب مختلف (یکساله- پنج ساله و غیره) در سطح ملی مورد اندازه گیری منظم قرار می گیرند که به پایش و ارزیابی جنگلداری پایدار منجر میگردد. پایش و ارزیابی معیارها و شاخص های جنگلداری پایدار هم به تصمیم گیران, برنامه ریزیان و سیاستگذاران ملی و بخش جنگلداری و غیره کمک می نماید که در جهت رسیدن به جنگلداری پایدار بطور صحیح قدم بردارند. زیرا جنگلداری پایدار در نهایت ضامن توسعه پایدار در اکثر کشورها محسوب می شود . تعریف دقیق جنگلداری پایدار در سطح ملی یک امر مشکلی محسوب میشود, به همین جهت فعلاً کلیه ابتکارات و فرایندهای جنگل در سطح جهانی برای جنگلداری پایدار بر روی هفت معیار ذیل اتفاق نظر دارند که این معیارهای انتخاب شده نیاز به تشریح و توضیح بیشتری دارند .
معیارهای جنگلداری پایدار در سطح ملی
1- وسعت منابع جنگلی Extent of forest resources
معیار وسعت منابع جنگلی یک آرزو و آرمان برای کلیه کشورها است . بطوریکه همگان خواستار جنگل و منابع جنگلی از جمله درختان خارج از جنگل در سطح وسیع به منظور تأمین نیازهای اجتماعی, اقتصادی و زیست محیطی هستند . حتی بعضی از کشورها و جوامع آرزوی داشتن جنگلهای خاصی برای اهداف ویژه از جمله نقش های حفاظتی آن می باشند . به همین خاطر کلیه کشورها خواستار کاهش جنگلزدائی, تخریب جنگل و احیاء جنگلهای مخروبه می باشند . هر چه وسعت منابع جنگلی و درختان خارج از جنگل بیشتر باشد تولیدات جنگل, خدمات جنگل, میزان ترسیب کربن و تنوع زیستی بالاتر خواهد بود . بنابراین برای رسیدن به جنگلداری پایدرا باید این منابع حفظ و احیاء شوند .
2- تنوع زیستی Biological diversity
معیار تنوع زیستی در ارتباط با حفظ و مدیریت تنوع زیستی در اکوسیستم های جنگلی است . بطوریکه باید تنوع زیستی در سطح تنوع گونه ای, تنوع ژنی و تنوع اکوسیستم ها حفظ شوند . بر طبق این معیار حتی باید اکوسیستم های حساس هم در مناطق حفاظت شده مورد حمایت و نگهداری قرار گیرند تا میزان تنوع زیستی در سطح و میزان بالاتری حفظ و بتوان در شرایط فعلی یا آینده از ارزش های تنوع زیستی استفاده بعمل آورد . البته باید توجه نمود که اصلاح جنگل از نظر ژنتیکی یک وسیله مناسب برای بالابردن میزان تولید آن است که مواد اولیه لازم آن را میتوان از همان جنگلهای طبیعی بدست آورد .
3- سلامتی و زنده مانی جنگل Forest health and vitality
براساس معیار سلامتی و زنده مانی جنگلهای موجود, مدیریت جنگل باید بصورتی انجام شود که خطر عوامل تخریب از قبیل آتش سوزی جنگل, آلاینده ها در هوا, طوفان ها, گونه های مهاجم, آفات و امراض و غیره افزایش نیابند . این عوامل تخریب میتواند بر روی ابعاد و نقش های اجتماعی, اقتصادی و زیست محیطی جنگلها اثرات منفی داشته باشند .
4- عملکرد تولیدی منابع جنگلی (Productive functions of forest resources)
جنگلها و درختان خارج از جنگل انواع کالاهای چوبی و غیرچوبی تولید میکنند . نگرش و خواست اکثر ذینفعان خصوصاً بخش جنگلداری این است که جنگلها در حد بالایی از توان تولیدی خود با کیفیت و ارزش زیاد حفظ و مدیریت شوند تا همزمان نه تنها نیازهای فعلی بلکه نیازهای نسل های آینده را بطور پایدار تضمین گردد .
5- عملکردهای حفاظتی منابع جنگلی(Photective functions of forest resources)
این معیار اثرات تعدیل کننده جنگل و درختان خارج از جنگل بر روی خاک, هیدرولوژی و سیستم های آبی را مورد توجه قرار میدهد که شامل تولید آب پاک بوسیله جنگلها و درختان خارج از جنگل برای انسانها, وجود ماهیان سالم، کاهش خطر یا تأثیر بر سیل, بهمن, فرسایش و خشکی میگردد. نقش و عملکرد حفاظتی جنگلها و منابع جنگلی به حفظ سایر اکوسیستم ها هم کمک می نماید . به همین جهت این نقش منابع جنگلی جنبه فرابخشی دارد و برای بخش کشاورزی و زندگی روزمره مناطق روستائی سودمند است . در سراسر جهان شواهد زیادی دال بر سودمندی جنگل برای سایر بخشها وجود دارد .
6- عملکردهای اقتصادی- اجتماعی Socio-Economic-functions
معیار عملکردهای اقتصادی- اجتماعی منابع جنگلی به نقش و سهم جنگل ودرختان خارج از جنگل در اقتصاد ملی کشورها بعنوان مثال ایجاد اشتغال, ارزشی افزوده کالاهای چوبی و غیرچوبی از جنگلها, انرژی، تجارت و سرمایه گذاری در بخش جنگلداری توجه دارد . این معیار به اهمیت منابع جنگلی در حفظ رویشگاهها و چشم انداز که ارزش های فرهنگی, معنوی, تفرجی دارند و همچنین مالکیت زمین, سیستم های مدیریتی جوامع بومی, محلی و دانش بومی را مورد توجه قرار می دهد .
7- چارچوب قانونی, سیاسی و تشکیلاتی Legal,policy and institutional frame word
موضوع این معیار ترتیبات و وضعیت قوانین, سیاست و تشکیلات بخش جنگلداری است که باید شش معیار قبلی را مورد حمایت قرار دهد . از طرفی این معیار مسئله تصمیم گیری مشارکتی, حکمیت, تقویت قوانین جنگل و پایش و ارزیابی را در بر می گیرد . همچنین جنبه های وسیع اجتماعی جنگلداری از قبیل استفاده خوب و با رعایت عدالت اجتماعی از منابع جنگلی, تحقیقات علمی, آموزش جنگلداری, زیرساختها, انتقال تکنولوژی, ظرفیت سازی, اطلاع رسانی و ارتباطات در این معیار بررسی می شوند .
شاخص ها Indicators
شاخص ها معمولاً جنبه های کمی و یا وضعیت کیفی معیارها را اندازه گیری یا بررسی می کنند . شاخص ها متغیرهائی هستند که برای ارزیابی جنگلداری پایدار اهمیت فراوان دارند و از طرفی اندازه گیری یا بررسی آنها آسان و کم هزینه است . تغییرات شاخص ها در طول زمان مورد اندازه گیری, پایش و ارزیابی قرار می گیرند و نشاهنده جهت گیری و روندهای موجود در زمینه جنگلداری میباشند . شاخص ها میزان انحراف یا نزدیکی به طرف حالت ایده ال یا جنگلداری پایدار را مشخص می کنند . باید توجه نمود که ارزش کلیه شاخص ها برعکس معیارها نسبت به همدیگر یکسان نیستند . ولی بطور کلی شاخص ها باید خصوصیاتی از قبیل شفافیت, انعطاف پذیری, امکانپذیر بودن از نظر عملی, قابل اجرا بودن, محدودیت های کشوری, سازگار بودن و قابل انعطاف بودن با شرایط اقتصادی, اجتماعی, سیاسی و اکولوژیکی هر کشور را داشته باشند . هر چه تعداد شاخص های انتخاب شده بیشتر باشد امکان اجرا و پیاده کردن آنها مشکلتر و پرهزینه خواهد بود .
پیاده کردن معیارها و شاخص های جنگلداری پایدار
ایران عضو کمیسیون جنگلداری خاور نزدیک است و برای جنگلداری پایدار در خاور نزدیک 7 معیار و 67 شاخص تعیین شده است که توسط کشورهای منطقه پیاده می گردند .
پیاده کردن معیارها و شاخص های جنگلداری پایدار در سطح ملی یک اقدام فرابخشی با مدیریت و هدایت بخش جنگلداری است . از آنجائیکه شاخص ها متنوع و گاهی در حیطه و شرح وظایف خارج از بخش جنگلداری از قبیل مؤسسه تحقیقات جنگل, مراکز آموزشی و محیط زیست میباشند به همین جهت همکاری و مشارکت آنها و کلیه ذینفعان در پیاده کردن معیارها و شاخص های جنگلداری پایدار الزامی است . لازم به ذکر است که در شرایط کنونی در ایران آمار و اطلاعات در مورد بعضی از شاخص های جنگلداری پایدار موجود هستند ولی بعضی از اطلاعات خام میباشند که باید پردازش شوند . ضمناً برای اندازه گیری تعدادی از شاخص ها نیاز به مطالعه, بررسی و حتی تحقیقات میباشد . تعدادی از شاخص ها هم با شرایط ایران مناسب نیستند و نیازی به بررسی و اندازه گیری ندارند .
