باغشاه فين مجموعه‌اي شكل يافته در ادوار تاريخي است، چه آنگاه كه شكل‌گيري‌اش را به دوران آل بويه نسبت مي دهند و توسعه‌اش را مرهون عهد ايلخانان مي دانند و چه آنگاه كه گفته‌هايي مبني بر احتمال وجودش پيش از اسلام را به ميان مي‌آورند، هرچند كه اين گفته ها چندان روشن و دقيق نيز نباشند. آيا بهرحال از ابتداي دوره صفويه به همان نسبت كه ثبات سياسي بيشتر گرديد، تاريخ باغ فين هم انسجام بيشتري يافت. اين دوره، ابتداي قرن دهم هجري قمري (909 ه . ق) و مقارن سلطنت شاه‌اسماعيل صفوي است.
پس از طي دوره بيست و چهار ساله حكومت شاه‌اسماعيل و در آخرين سالهاي حكومت شاه طهماسب (984- 931 ه . ق) در سال 982 ه . ق زلزله سختي در كاشان حادث گرديد كه علاوه بر قريه فين، باغ را نيز به كلي ويران كرد. اين ويرانه حاصل از زلزله و نيز ناآراميهاي اطراف كاشان به دوران اتباع محمدخان و دليجان بيك تركمان ادامه يافت تا اينكه شاه عباس اول در صدد تعمير و مرمت باغ برآمد. حسن نراقي در آثار تاريخي شهرستانهاي كاشان و نطنز آورده است (شاه عباس كه در نشيب و فراز كوه و كاخهاي شاهانه برافراشته و سرتاسر كشور خويش را با كاشانه هاي بي‌شماري آراسته بود، چون بناهاي سالخورده و ويران گشته باغ شاه كهنه فين را در خور همسري با چشمه دل افروز سليمانيه و شايسته همت والاي خود نمي ديد. از اين رو به فرمان وي طرح باغ و كاخ جديد بدين گونه پي افكنده شد. مظهر آب آن چشمه را قريب پانصد متر بالاتر از باغشاه قديم يعني در مكان كنوني قرار داد و باغشاه جديد را در محدوده زمينهاي نورگير به ابعاد 157 متر طول شرقي و غربي و 142 متر عرض شمالي و جنوبي حصاربندي و در چهار گوشة آن برجهاي گرد و مرتفعي بنا كردند؛ و در مساحت وسيع ميان هر دو باغ قديم و جديد هم خيابان و ميدان پهناوري جهت چوگان بازي و قپق‌اندازي و انواع مسابقه و بازيها تسطيح و آماده نمودند و در خارج حد غربي باغ نيز به جهت رفع مخاطره سيلاب دره هاي كوه دندانه از محوطه اين باغ و بناهاي آن سدي معتبر و مستحكم با سنگ و ساروج ساخته شده كه بقاياي آن پس از گذشت چهار صدسال اكنون هم از نفوذ سيلاب به قريه فين و باغشاه كاملاً جلوگيري ميكند و به نام سد شاه عباسي معروف است.) بنابراين هر چند كم و بيش نوشته هايي از سده‌هاي قبل از قرن دهم هجري باغ فين وجود دارد ـ همچون كتاب محاسن اصفهان نوشته مافرخي و معجم البدان ياقوت حموي ـ با توجه به زمين لرزه سال 982 هجري قمري احتمالاً به باغ كهنه مربوط خواهند بود كه از زمان شاه عباس چنانكه پيشتر اشاره شد باغشاه نو جايگزين آن گرديد.
پيش از هر چيز بايد بدانيم باغشاه در مكان جديد اگر چه به فرمان سلطان صفوي شكل مي گيرد اما با توجه به موقعيت منطقه و نظر به اينكه مردمان كاشان چنانكه ياقوت حموي نيز اشاره ميكند كه روزهايي از هفته را در باغهاي فين ايام مي گذراندند و هواي گرم تابستانهاي كاشان و فين نيز نيازهاي تفرجهاي تابستاني را گوشزد مي نمايند، در منطقه‌اي در نزديكي مظهر چشمه سليمان و در بالا دست مزارع و مساكن روستائيان كه مجموعه باغهاي فين در آن گسترده شده بودند شكل گرفته است. خواه به گاه شكل‌گيري باغشاه ، اين مجموعه خود منظومه‌اي موجود بوده و يا اينكه فرمان شاه‌عباس در فين همچون بديل خود كه در اصفهان سر منشاء طرح‌هاي شهرسازانه شد در منطقه فين نيز دستمايه‌اي براي شكل‌گيري منظومة باغهاي فين گرديده باشد.
هرچه هست بس بهراه نخواهد بود كه در نظر آوريم باغشاه بر بستري از باغهاي قديمي‌تر ساخته شده تا هم در بهترين نقطه مجموعه گفته شده قرار گيرد و هم توانسته باشد درختاني از باغهاي كهن تر را تا سر برافراشتن سروهايش به عاريت گيرد. با وجود قريب وسيع باغهاي پيرامون باغشاه هنوز هم كه از فراز برجهاي حدود باغ و يا از بام رفيع كوشك صفوي نظري به پيرامونش بيفكنيم، تك درختهاي عظيم الجثه سرو را در اطرافش توانيم يافت كه آثاري بجاي مانده از باغهاي قديمي منطقه فين اند. كه يا در پيرامون باغشاه با طرحي و برنامه‌اي نانوشته شكل گرفته‌اند و يا اينكه باغشاه كه شكل‌گيريش در مكان جديد مرهون فرماني ملوكانه بوده در ميانه اين منظومه و مجموعه طرحريزي شده است.
باغشاه فين از تبار باغ قلعه‌هاي ايراني است كه به دلايل خاص خود بدين گونه و در چنين نظمي شكل گرفته‌اند اما بدون شك انتخاب اين نوع الگوي محصور در پناه ديواري بلند، بي ارتباط با استفاده شاهانه از آن نيست، تا هم در پناه برج و باروي بسترش امن و اماني يافت و هم بواسطه حجم و شكل و ارتفاعش كه از درون و برون باغ به رخ كشيدني است جلال و شكوهي شاهانه را گوشزد كرد.
آنچه از اين دوره شكل‌گيري باغ مقارن با حكومت شاه عباس اول (1039-996 هجري قمري) بجاي مانه اتفاقاً اصل و اساس باغ است، چنان كه فضاي تحديد شده‌اي در ميانه برج و باروهاي باغ شكل گرفته كه براساس ساختار و نظم فضايي باغ ايراني فضايي هندسي و خالص بدست مي دهد و در نقطه‌اي در ميانه باغ نيز كوشك يا بناي مياني قرار گرفته است. ساختار هندسي و شكل فضايي باغ و مقايسه همه اينها با استخوانبندي باغ ايران گوشزد ميكند كه كوشك مياني كه شتر گلوي صفوي نيز ناميده مي‌شود، نقطه‌اي با اهميت است. در اينجا نيز همچون ديگر باغهاي ايراني، محورها بخشي از ساختار هندسي باغ اند كه علاوه بر اينكه در پي طرح و شكل هندسي و گاه بس ساده باغ شكل مي گيرند، خود نقاطي را نيز در طرح كلي باغ و تحت ساختار و نظام هندسي آن شكل مي‌بخشد تا بتوانند براساس نظام هندسي مذكور بسط فضاها و شكل‌گيري نظام معماري باغ را پي‌افكنند.
با عطف نظر به آنچه گفته شد پربيراه نخواهد بود اگر در نظر آوريم كه در همان زمان شكل‌گيري باغ نيز در انتهاي محورهاي اصلي، فضاهايي مدنظر قرار گرفتند. اين فضاها كه با تعريف محورها مكان‌يابي شده بودند، چنانكه امروز نيز موجودند خود به تعريف دقيقتر محورها كمك مي‌كنند. گزينه ديگري كه در اين رابطه مي‌توان قايل شد اين است كه پديد آورندگان باغ به ترسيم خطوط اصلي بسنده كرده و به شكل‌گيري آن در طول زمان اعتقاد داشته‌اند.
از فضاهايي كه به حتم در دوران صفويه و به گاه سلطنت شاه عباس اول بنا گرديده مي‌توان از كوشك مياني باغ نام برد كه در امتداد محور اصلي باغ و در مقابل سردخانه كه خود بعدها گسترش يافته قرار گرفته است. محل قرارگيري كوشك مذكور كه در نيمه بالايي باغ واقع گرديده و عدم وجود اطلاعاتي مبني بر وجود شاه نشين و يا فضايي مشابه آن كه كاركرد بالاخانه باغ را داشته باشد، اين نكته را به ذهن متبادرمي سازد كه كوشك مياني خود كاركرد شاه‌نشين و بالاخانه باغ را نيز داشته است.
بناي سردر نيز هر چند كه در طول دوران حيات باغ و بخصوص در دوران قاجار و به گاه سلطنت فتحعليشاه و ناصرالدين شاه تغييراتي را شاهد بوده و توسعه يافته و تكميل شده اما به زمان شكل‌گيري اوليه باغشاه در مكان جديد مدنظر قرار گرفته و بنا گرديده است. اين نكته را بخصوص با توجه به اهميت بناي سردر خانه در سازمان فضايي و عملكردي باغهاي ايراني و نيز با عطف نظر به ساختارهاي فضايي و محورهاي داخلي باغشاه مي‌توان بخوبي دريافت. لذا اگر بخواهيم كه شكلي از باغ دوران صفويه را بازسازي نماييم، سردرخانه يا وجود تغييرات زياد، در آن نمودار خواهد بود. بناي ديگر به حتم بجا مانه از دوران صفويه حمام كوچك باغ است. لذا آنچه شالوده باغ مقارن دوران صفوي است باغي محصور در ميان برج و باروها است كه بر مدخلش سردرخانه و در ميانه اش كوشك و در جواره‌اش حمامي قرار گرفته. هر چند كه بعد از نظر نخواهد بود اگر تصور كنيم فضاهايي كه كاربردي خدماتي داشته‌اند در جاي جاي جداره هاي باغ قرار گرفته بودند، و اين البته از ويژگيهاي باغ ايراني است كه در چهارچوب نظام‌هاي خود مي‌تواند فضاهاي مورد نيازش را در خود جاي دهد.
در اين باغ وسيع سرو ناز هاي بلند و زيبائي وجود دارد كه سالهاي زيادي بر آنها گذشته و موجب شهرت باغ شده است . اصولا" باغهاي شيراز بخاطر داشتن درختان سرو ناز شهرت داشته و تمام جهانگرداني كه از اين شهر بازديد كرده اند در سفرنامه و خاطرات خود به تفصيل از زيبائي سرو نازشيراز سخن رانده اند . تاورنيه جهانگرد فرانسوي كه در سال 1665ميلادي به شيراز آمده در سفرنامه خود نوشته است كه سرو نازهاي شيراز زيباترين سروهائي بوده كه وي ديده است . در ميان سروهاي باغهاي شيراز نيز سرو نازهاي باغ ارم زيباتر و جلوه آن خيره كننده ترين است . بلند ترين سرو ناز اين باغ كه قريب سي و پنج متر بلندي آنست بلند ترين سرو ناز شيراز است . سروي است كشيده و گوئي دست هنرمندي آنرا بدين استواري و موزوني تراشيده است .
اين درخت شهرت بين المللي يافته . است و نويسندگان و جهانگردان خارجي عكسها و مقالات بسياري در باره آن منتشر نموده اند . سيد محمد تقي مصطفوي پس از توصيفي كه دركتاب اقليم پارس از باغ ارم شيراز نموده سرو ناز مشهور آنرا بي نظير دانسته و چنين نوشته است " در ميان درختان سرو آن سرو بلند قامت بسيار موزوني مخصوصا" بسيار جلب توجه مي كند كه آنرا سرو ناز مي خوانند و نظير آن در كشور ايران سراغ نمي رود ." انواع درختان باغ ارم را مي توان به دو دسته درختان غير مثمر و درختان مثمر تقسيم كرد :
يكم ـ درختان غير مثمر باغ عبارتند از : سرو ناز ، كاج ، افرا ، ارغوان ، بيد مجنون ، سياه بيد ، زبان گنجشك ، بيد مشك ، سپيدار و اكاليپتوس .
دوم ـ درختان مثمر باغ عبارتند از : انار ، ازگيل ، نارنج ، خرمالو ، گردو ، زرد آلو ، بادام ، سيب ، به و گلابي . محصول اصلي درختان ميوه دار باغ در درجه اول انار است و در درجه دوم مي توان مركبات را بحساب آورد . درختان مركبات باغ ارم در رديف سايرنارنجستانها و باغهاي مركبات شيراز است ولي ديگر درختان و سرونازهاي باغ در مدت ساليان دراز موزون و شكوهمند گرديده و مرتبا" هم بر زيبائي آنها افزوده شده است . اين باغ امروزه علاوه بر سروهاي زيبا به داشتن انواع گل نيز اشتهار دارد . در دو دهه اخير گلهاي بسياري از هر نوع در آن پرورش داده شده است و مخصوصا" گلهاي رز گوناگون آن ديدني و جالب نظر است . در موقع توسعه باغ گلستاني از انواع گل رز در ضلع غرب و شمال غربي احداث گرديده كه در آن قريب دويست و پنجاه واريته گل رز پرورش داده شده است . اين گلستان از نظر تنوع و بسياري انواع گل رز در كشور ما بي نظير و در كشورهاي همجوار و آسيا كم نظير است و به طوري كه شهرت دارد در بين كشورهاي مشرق زمين بجز اين گلستان ارزشمند فقط در دو سه كشور ديگر گلستانهاي رز با اين تنوع پرورش داده شده است . بجز گلهاي رز گوناگون و زيباي باغ كه جاي صحبت فراوان دارد انواع ديگر گلها ي موجود در باغ ارم را مي توان به ده عنوان كلي دسته بندي نمود .
يكم ـ درحتچه هاي زينتي داراي گلهاي زيبا كه عبارتند از نسترن ، ياس خوشه اي ، ياس زرد ، توري ، سنبل درختي ، به ژاپني ، گوجه گل ، هلو گل ، سيب گل ، طاووسي ، خرزهره ، ابريشم و انواع گل رز .
دوم ـ درختچه هاي زينتي داراي برگهاي زيبا و اين دسته عبارتند از : ماكنوليا ، سه رنگ، سرو نقره اي ، سرو خمره اي ، برگ بو ، پالم و فيتيكس .
سوم ـ گلهاي يك ساله مقاوم به سرما . بذر اين گلها در اوايل شهريور ماه كاشته مي شود و بوته هاي آن از اواخر زمستان تا اوايل تابستان گل مي دهند و سپس از بين ميروند . از اين دسته مي توان گلهاي زير را نام برد : بنفشه ، شب بو ، هميشه بهار ، مرواريد ، ميمون ، عدسي ، زبان در قفا ، قرنفل ، ميخك و مينا چمني .
چهارم ـ گلهاي يكساله حساس به سرما . بذر اين گلها از اوايل اسفند ماه كاشته مي شود و بوته هاي آن از اوايل تابستان گل مي دهند و براثر سرماي زمستان از بين ميروند .اين نوع گلها عبارتند از: آهار ، بگونيا ، پريوش ، ابري ، اطلسي ، جعفري ، تاج خروس ، مينا ، گل ناز ، گل خشك ، گل حنائي ، رعنا زيبا ، سلوي ، شاه پسند ، ستاره ، فلفل زينتي و گيلاس زينتي
پنجم ـ گلهاي پياز دار عبارتند از : آلاله ، اختر ، كوكب ، شيپوري .
ششم ـ بوته هاي دائمي گلدار شامل : داودي ، مارگريت ، خورشيدي و كوكب كوهي .
هفتم ـ گياهان دائمي پوششي و رونده . از نوع گياهان پوششي مي توان تلگرافي و از نوع رونده گلهاي زير را نام برد : گل ساعت ، گليسين ، پاپيتال ، آبشار طلائي ، پيچ برفي ، پيچ امين الدوله و پيچ اناري .
هشتم ـ گياهان يك ساله رونده ، شامل : نيلوفر و كدوي زينتي .
نهم ـ گياهان حصاري كه از آن جمله است شمشاد و برگ نو.
دهم ـ گلهاي خانه اي . علاوه بر انواع گلهاي ياد شده بعضي انواع گلها نيز اختصاصا" در گلخانه باغ ارم نگهداري و پرورش داده مي شود . البته بعضي از گلها نيز علاوه بر پرورش در باغچه ها در گلخانه هم هست . گلهاي گلخانه اي شامل انواع زير است : كاغذي ، سينره ، حسن يوسف ، بگونيا ، شويدي ، گردي ، گيلاس زينتي ، فلفل زينتي ، فينيكس ، برگ انجيري و برگ بيدي .
حال اگر اينهمه گلهاي زيبا را در پاي درختان سرو ناز و انواع درختان ديگر و حاشيه جويهاي آب تجسم نموده و طراوت و عطر دل انگيزي كه فضاي دلكش باغ را پر ميكند بياد آوريم مي توانيم به اهميت اين باغ كم نظير پي ببريم . اينها نمونه هائي از زيبائي ها و مناظر بديع اين باغ باصفا و جان نواز است و در هر گوشه و زاويه اي از اينگونه چشم اندازهاي دلكش و روح بخش بسيار مي باشد .
فضاي باغ ارم از لحاظ اسلوب خيابان كشي و درخت كاري نه تنها در بين باغهاي شيراز بلكه درتمام مناطق كشور ما كم نظير است . پاره اي از هنر شناسان را عقيده بر اين است كه از نظر باغ سازي طرح باغ ارم ياد آور باغهاي عهد ساساني است . دكتر بهمن كريمي در باره سبك و شيوه باغ ارم مينويسد : "طرز ساختمان خيابانهاي آن عينا" طرز باغهائي است كه در زمان ساسانيان احداث گرديده . در اطراف داراي خيابانهاي مستقيم زيبا و سروهاي بسياري خصوصا" سرو آزاد كه در هيچ نقطه ايران سروي بدين استواري نمي توان يافت منحصر بشيراز و بدين باغ است و آبشارهاي متعدد از هر جانب آن روان است . "
زمين باغ بشكل مربع مستطيل بسيار وسيعي است كه يك ضلع بزرگتر آن به جانب شمال و بلوار موسوم به " ارم " و يك ضلع كوچكتر بجانب مغرب و بلوار موسوم به " آسياب سه تائي " است . دو جانب ديگر باغ محدود به باغها و خانه هاي مسكوني است . مساحت باغ ارم در دوران گذشته افزايش و كاهش بسيار يافته است . در دو دهة پيش قسمتهائي در سمت غربيباغاز جمله اراضي دهي
موسوم به " كوشك " به مساحت باغ افزوده شده است . در اين زمان مساحت كل باغ ارم نزديك يكصد و ده هزار و سيصد و هشتاد متر مربع است . سمت شيب زمين از غرب بسوي شرق باغ است و مجموعه عمارت اصلي و اندرون در قسمت مغرب و در بلندي چشم گيري قرار دارد . به سبب شيب زياد زمين در قسمتهائي از خيابانهاي اصلي و ديگر خيابانهاي باغ پله هائي ايجاد نموده اند و اين پستي و بلندي زمين بر زيبائي فضاي باغ بسي افزوده است .
در جلو نماي عمارت اصلي باغ ارم كه مشرف بر باغ است استخر آب نماي بزرگي است كه تصوير عمارت در آن نمايان مي شود . مساحت اين استخر سيصد و سي و پنج متر مربع است و محيط آن را هيجده قطعه سنگ بزرگ و يكپارچه تشكيل ميدهد و احتمالا" مربوط به دوره جاني خان ايلخاني است . استخر باغ ارم سابقا" گودتر بوده ولي در تعميرات اخير پر شده و اكنون عمق آن نيم متر است . كف و اطراف اين استخرهنگام تعميرات چند سال پيش باكاشي سفيد پوشيده شده است .آب روان و زلالي كه از نهر اعظم است پس از گردش در حوضچه حوضخانه وارد جويهاي اطراف استخر مي شود و سپس در جوي عريض خيابان اصلي و جويبار ها به يكديگر خيابانهاي باغ و اطراف باغچه ها روان مي گردد. هنگام تعمير و باز سازي باغ سه حوض آب نما نيز در اراضي قسمت جديد ضلع شمال غربي ساخته شده است . يك ميدان ورزشي هم در همين قسمت و در شمال ديوار اندرون احداث گرديده است . درهاي ورودي باغ ارم در ضلع شمالي قرار دارد و به طرف بلوار " ارم " باز مي شود . سر در ورودي اصلي كه به عمارت نزديك است در دهه هاي اخير بر جاي سر در قبلي آن به طرز زيبائي از آجر ساخته شده است . در گاه ديگري هم در همين سمت و در انتهاي باغ قرار دارد كه در سال 1344 هجري قمري ايجاد شده است . بر بالاي جبهه خارجي اين سر در كتيبه اي از سنگ مرمر نصب شده و دو كتيبه كاشي نيز در طرفين آن بچشم مي خورد . عبارت كتيبه وسط كه روي سنگ مرمر با خط نستعليق حك شده باين شرح است " بسم الله الرحمن الرحيم ـ از وزير شه نصيرالملك راد ـ دايما" باغ ارم آباد باد " كتيبه طرف راست : " يا قاسم ـ ارم ذات العماد التي لم يخلق مثلها في البلاد 1344 " كتيبه طرف چپ : " يا عاصم ـ حسبناالله و نعم الوكيل نعم الولي و نعم النصير 1344 " چنانكه از بيان مؤلف فارسنامه ناصري بر مي آيد در دوره قاجاريه اين باغ حصار و ديواري از " چينه گل " داشته است . در سالهاي بعد همزمان با توسعه فضاي باغ اين ديوار خراب شده و دو ضلع آن را كه مجاور بلوارهاي " ارم " و " آسياب سه تائي " است با نرده هاي آهني محصور كرده اند ، تا بينندگاني كه از حاشيه اين خيابانها مي گذرند از ديدن منظره زيباي باغ محظوظ گردند . قسمتهائي از اين نرده ها با گياهان رونده زيبائي مثل پيچ اناري و پيچ امين الدوله پوشيده شده است . البته در دوران گذشته كوشكي هم در انتهاي باغ يعني در سمت شرقي آن وجود داشته كه امروزه موجود نيست . به طوريكه دونالدويلبر در كتاب " باغهاي ايران و كوشكهاي آن " نوشته است ، در حدود سال 1945 ميلادي در وسط باغ ديواري ساخته اند كه كوشك و قسمت پائين باغ را مجزا ساخته و اين قسمت باشخاص فروخته شده است و آنها هم كوشك و درختان آن قسمت را از بين برده و در زمين وسيع آن بناهاي مسكوني ايجاد كرده اند . كوشك پائين بدين جهت ايجاد شده بوده كه ساكنان باغ پس از قدم زدن در طول خيابان باغ در آن به استراحت بپردازند . در وسط باغ ارم خيابان اصلي آن با سمت غربي شرقي احداث شده است كه از مقابل ساختمان و استخر بزرگ آغاز شده و تا انتهاي باغ ادامه دارد . در دو طرف اين خيابان شمشادهاي كوتاه حصاري پرورش داده اند و در وسط آن چنانكه گفته شد از جلو استخر بزرگ تا وسط باغ جوي آبي است كه در وسط باغ به جدول ها و جوي هاي متعدد تقسيم شده و آب روان از آنجا در قسمتهاي ديگر باغ جاري مي گردد . گلكاري هاي اطراف اين جوي بر زيبائي آن افزوده است . در وسط خيابان اصلي آنجا كه جوي آب به شبكه هاي طرفين تقسيم مي شود پله هائي ايجاد شده و ادامه خيابان از پائين پله ها تا انتهاي باغ مسطح و شن ريزي است . دو طرف اين خيابان را سرو ناز ها و درختان تنومند ديگر فرا گرفته است . در پايه يكي از سرو نازهاي خيابان اصلي كه حدود سي متر بلندي آنست تاكي تنومند و كهن وجود دارد كه شاخه هاي آن همچون ساقه پيچك ، چنان بر گرد سرو تابيده و از پاي تا سرآنرا در آغوش گرفته است كه در هيچ باغ ديگري نظير آنرا نمي توان ديد و مخصوصا" در فصل تابستان كه تاك ثمر ببار مي آورد زيبائي آن موجب شگفتي هر بيننده اي است . خيابان وسيع ديگري با جهت شمالي جنوبي در وسط باغ ، خيابان اصلي را قطع ميكند . علاوه براين دو خيابان عريض ، خيابانهاي ديگري هم بموازات اين دو ، در تمام قسمتهاي باغ احداث شده است .
باغ شاهزاده یکی از عالیترین و زیباترین باغهای سنتی ایران محسوب می شود . این باغ در نیم فرسنگی ماهان در دامنهکوههای تیگران جلوه گری می کند و از یادگارهای عبدالحمید میرزا فرمانفرما - حاکم کرمان در اواخر دوره قاجاریه است . گویند که جون خبر مرگ ناگهانی حاکم را به ماهان بردند بنایی که مشغول تکمیل سردر ساختمان بود تغار گچی را که بدست داشت محکم به دیوار کوبید و کار را رها کرده و فرار نمود آنطور که جای خالی کاشی ها همچنان بر سردرورودی خودنمایی می کند .
این باغ دارای سردر ورودی بسیار زیبا - عمارت شاه نشین و حمام می باشد . از قسمتهای ارزشمند باغ شکه آبرسانی و حوض های آن می باشد که در محور مرکزی باغ قرار دارد درجلوی عمارت اصلی حوض بزرگی با 5 فواره مشاهده می شود و آب این حوض که سرچشمه آن قنات معروف تیگران است به پاشویه سنگی اطراف آن ریخته و از آنجا به طرف ده شرشره آبشارگونه جاری می شود . این شبکه آبرسانی از نظر طراحی شاهکار محاسبه و دقت بشمار می رود . بازسازی باغ شاهزاده بعد از پیروزی انقلاب درسال 70 همزمان با برگزاری کنگره خواجوی کرمانی انجام گردید . در حال حاظر قسمت شاه نشین به یک رستوران مبدل گردیده و توسط بخش خصوصی اداره می گردد . این باغ دارای درختان میوه بسیاری از جمله انگور -آلو- آلوچه (گوجه سبز) - هلو - گردو و ... می باشد که در بین درختان زینتی جای گرفته و خودنمایی می کنند . هرساله گردشگران بسیاری از سراسر ایران وجهان برای بازدید از این باغ به ماهان می آیند و ساعتی را با آرامش و فارغ از دغدغه های زندگی سپری می
شهرستان بهشهر از قدیمی ترین شهر های استان مازندران است که به دستور شاه عباس صفوی ساخته شد.در این شهر بنا های با ارزشی از معماری اسلامی دوره صفویه ایران باغی مانده است که یکی از مهم ترین این بناها باغ شاه میباشد. باغ چهلستون یا باغ شهرداری فعلی، باغی است پلکانی و یادگار دوران باغ سازی ایرانی و اسلامی شاهان صفوی در شهرستان بهشهر در استان مازندران است. مساحت این باغ 8 هکتار که در سال 1612 میلادی ساخته شده است و دارای طرح کلی و معمول باغهای ایرانی است با اب نما ها و حوضهایی چند که با اب راههایی با گذر های دو طرفه به هم وصل گشته است و در انتهای باغ ، نزدیک به دامنه کوه به کوشکی منتهی می شود که باغ چهلستون و باغ شاه می نا میدندش که اکنون در اختیار شهر داری بهشهر است.در این پژوهش سعی شده است تا با بررسی عناصری نظیر آب و درختان در این باغ شناختی تازه از این باغبدست آید و برحفظ و نگهداری از این باغ زیبا و تاریخی تاکید شود.
واژه های کلیدی: بهشهر-باغ شهرداری-باغسازی اسلامی –صفویه
مقدمه
باغ هاي ايراني در جهان شهره اند.باغ ايراني مظهر قدرت معنوي است.مفهوم مقدس گياه در دوران قبل از اسلام و نيز در دوران بعد از آن که به نوعي باغ ها را تصوير بهشت بر زمين معرفي مي کرد باعث شد در جاي جاي اين سرزمين شاهد باغ هاي زيبايي باشيم که بسياري نيز از ياد ها رفته اند.که باغ شاه بهشهر يکي از اين نمونه هاست.تصویر 1:دید باغ از تپه های اطراف
تصویر2 : نمای داخلی باغ
بهشهر به دليل موقعيت خاص جغرافيايي داراي آب و هوايي معتدل و با رطوبت بسيار زياد مي باشد که اين خصوصيت کاملا با مشخصات اقليمي ساير مناطق فلات ايران متفاوت است به طوريکه پيتر دلاواله در سال 1630 ترديد داشت که بهشهر را شهري در جنگل بنويسد و يا جنگلي که به علت سکونت افراد حالت شهري به خود گرفته است.
تصویر 3: نمای داخلی باغ
در سال 1021 هـ ق باغ شهر اشرف (بهشهر) به صورت روستایی کم جمعیت بود ولی از این تاریخ به بعد شاه عباس معمارانی کارکشته و زبردستی را به منطقه فرستاد و دستور داد تا کاخ های با شکوهی را احداث کنند.بهدلیل اینکه این روستا کم جمعیت بود شاه عباس چندین خانواده گرجی (قفقازیان)را به منطقهکوچ داد تا هممنطقه رونق بگیرد و هم نیروی انسانی کافی برای احداث بناهای با شکوه تامین شود.البته به این نکته نیز باید اشاره داشت که شهر اشرف (بهشهر) به عنوان پایتخت دوم شاه عباس صفوی در این زمان مطرح بود.
تصویر 4: نمایی از کوشک مرکزی باغ (شهرداری فعلی)
در این شهر مجموعه باغ هایی طراحی و ساخته شد که به عنوان معروف ترین باغ ها در سواحل جنوبی دریای خزر شناخته می شوند.این مجموعه که در واقع محل اقامت شاه عباس در فصل زمستان و اوایل بهار می بوده به صورت باغ در باغ طراحی و ساخته شده بود.
امروزه از هفت باغ اندر باغ متمرکز داخل شهر با نام های باغ شمال ، باغ حرم و خلوت،باغ صاحب الزمان،باغ چهل ستون (دیوانخانه) ، باغ تپه ، باغ زیتون و باغ چشمه تنها باغ چهلستون و بقایایی از باغ چشمه باقی مانده است.
در این مقاله به بررسی باغ چهل ستون بهشهر می پردازیم.
باغ چهلستون اين باغ عبارت است از مربعي که در انتهاي جلگه در پاي تپه هاي پر درخت واقع شده که کوشک در وسط باغ قرار دارد.بنايي است که طول آن سه برابر عرض آن است.جلوي اين بنا کاملا باز اسست ولي در عقب و طرفين آن ديواري است که از پنجره هاي متعدد پوشيده شده است.جلوي بنا خياباني است طولاني که سنگ فرش است و وسط آن جويي جاري است و از حوضي که جلوي کوشک است ادامه پيدا ميکند و تا پاي تپه ها و انتهاي باغ پيش مي رود.در حال حاضر از اين حوض بزرگ اثري نيست و تبديل به فضاي سبز شده است.(پيتر دلاواله/1630)
نام این باغ بر اساس 12 ستونی که روی ایوان عظیمش بود چهل ستون نام گذاری شد.(عدد 40 به جهت فراوانی و کثرت به کار برده می شد)بعد ها به دلیل تخریب این ایوان نام های دیگری برای این باغ به کار برده شد نظیر باغ شاه و هم اکنون نیز نام آن پارک ملت و به دلیل استفاده از کوشک مرکزی باغ به عنوان ساختمان اداری شهرداری نام آن باغ شهرداری نیز نامیده می شود.تصویر 5: مقطع شماتیک از باغ
تصویر 6: پلان باغ
آب در باغ چهل ستون بهشهر آب هميشه به عنوان عنصر اصلي در طراحي باغ هاي ايراني به کار مي رود.در اين باغ نيز آب نقش بسزايي در منظر و اقليم آن ايفا مي کند.آب موجود در اين باغ از انتهاي باغ و نزديک به کوهپايه سرچشمه گرفته و به صورت پلکاني از کوهپايه به پايين مي آيد و در مسير خود از کوشک مرکزي باغ نيز مي گذرد و مسیر آب تا انتهای باغ ادامه دارد.به دلیل پلکانی بودن باغ ، مسیر این آب نیز در جهت تغییر ارتفاع از سینه کبکی هایی عبور می کند که بر زیبایی و گوشنواز بودن صدای آب می افزاید.
تصویر 7:پلان گذر آب در باغ
درختان در باغ چهل ستون بهشهر با استناد به تحقيقاتي که در گذشته در اين باغ صورت گرفت مي توان گفت درختان موجود در اين باغ فقط درختان سرو و مرکبات بودند که با گذشت زمان به علت عدم داشتن برنامه ريزي صحيح و بدون هيچ هدفي درختان ديگري در اين باغ کاشته شدند و رشد کردند.
تصویر8: پلان قرار گیری درختان سرو در باغ
مرکبات يکي از محصولا مهم کشاورزي در شهرستان بهشهر است و درختان مرکبات معمولا در تمام نقاط شهرستان بهشهر يافت مي شود.اين درختان در بهار و تابستان گل مي دهند و در پاييز به ميوه ميرسند.در اواسط بهار تا اوايل تابستان وقتي وارد شهرستان بهشهر به خصوص وارد باغ شاه ميشويم عطر گل اين درختان در فضا پيچيده است و باعث نشاط آدميان مي گردد. درختان مرکبات در تمام طول سال سبز هستند و يکي از دلايل استفاده درختان در اين باغ همين مورد مي باشد.
درختان سرو که نماد استقامت در ايران مي باشند در اين باغ طوري کاشته شده اند که علاوه بر اين که يک مسير مستقيم را براي عابران و باد ايجاد ميکند ،جدا کننده باغچه مرکبات نيز مي باشد علاوه بر اين يکي از ويژگي هاي درخت سرو هميشه سبز بودن آن است که به زيباي منظر باغ در فصل هاي مختلف سال مي افزايد.
مرکبات
نخل
سرو
آلوي جنگل
چنار
اکاليپتوس
گردو
خرمالو
1525
19
525
33
13
6
41
4
منابع:
• موسوی نسب ،عبدالوهاب ،"باغ در بهشت-کاخ باغ عباس آباد بهشهر"انتشارات گنجینه هنر،تهران،1385
• انصاری ، مجتبی - محمودی نژاد ، هادی،"باغ ایرانی تمثیلی از بهشت"نشریه هنرهای زیبا،شماره 29،تهران، 1386
• Wilber, D .N, 1962, Iranian Garden and its Palace, University of Prinstone
• Moradi , A _ Taheri , P_ Pishehvar , J _ "Estate of Safavi architectsutilization from garden making to keep Sustainable architecture In Bagh-e-shah, Behshahr and its central palace"_ International Forum on Islamic Architectureand Design _ University of Sharjah _ UAE _2008
چکیده شهرستان بهشهر از قدیمی ترین شهر های استان مازندران است که به دستور شاه عباس صفوی ساخته شد.در این شهر بنا های با ارزشی از معماری اسلامی دوره صفویه ایران باغی مانده است که یکی از مهم ترین این بناها باغ شاه میباشد. باغ چهلستون یا باغ شهرداری فعلی، باغی است پلکانی و یادگار دوران باغ سازی ایرانی و اسلامی شاهان صفوی در شهرستان بهشهر در استان مازندران است. مساحت این باغ 8 هکتار که در سال 1612 میلادی ساخته شده است و دارای طرح کلی و معمول باغهای ایرانی است با اب نما ها و حوضهایی چند که با اب راههایی با گذر های دو طرفه به هم وصل گشته است و در انتهای باغ ، نزدیک به دامنه کوه به کوشکی منتهی می شود که باغ چهلستون و باغ شاه می نا میدندش که اکنون در اختیار شهر داری بهشهر است.در این پژوهش سعی شده است تا با بررسی عناصری نظیر آب و درختان در این باغ شناختی تازه از این باغ بدست آید و بر حفظ و نگهداری از این باغ زیبا و تاریخی تاکید شود.
مقدمه
باغ های ایرانی در جهان شهره اند.باغ ایرانی مظهر قدرت معنوی است.مفهوم مقدس گیاه در دوران قبل از اسلام و نیز در دوران بعد از آن که به نوعی باغ ها را تصویر بهشت بر زمین معرفی می کرد باعث شد در جای جای این سرزمین شاهد باغ های زیبایی باشیم که بسیاری نیز از یاد ها رفته اند.که باغ شاه بهشهر یکی از این نمونه هاست.
تصویر 1:دید باغ از تپه های اطراف
تصویر2 : نمای داخلی باغ بهشهر
به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی دارای آب و هوایی معتدل و با رطوبت بسیار زیاد می باشد که این خصوصیت کاملا با مشخصات اقلیمی سایر مناطق فلات ایران متفاوت است به طوریکه پیتر دلاواله در سال 1630 تردید داشت که بهشهر را شهری در جنگل بنویسد و یا جنگلی که به علت سکونت افراد حالت شهری به خود گرفته است.
تصویر 3: نمای داخلی باغ
در سال 1021 هـ ق باغ شهر اشرف (بهشهر) به صورت روستایی کم جمعیت بود ولی از این تاریخ به بعد شاه عباس معمارانی کارکشته و زبردستی را به منطقه فرستاد و دستور داد تا کاخ های با شکوهی را احداث کنند.به دلیل اینکه این روستا کم جمعیت بود شاه عباس چندین خانواده گرجی (قفقازیان)را به منطقه کوچ داد تا هم منطقه رونق بگیرد و هم نیروی انسانی کافی برای احداث بناهای با شکوه تامین شود.البته به این نکته نیز باید اشاره داشت که شهر اشرف (بهشهر) به عنوان پایتخت دوم شاه عباس صفوی در این زمان مطرح بود.
تصویر 4: نمایی از کوشک مرکزی باغ (شهرداری فعلی)
در این شهر مجموعه باغ هایی طراحی و ساخته شد که به عنوان معروف ترین باغ ها در سواحل جنوبی دریای خزر شناخته می شوند.این مجموعه که در واقع محل اقامت شاه عباس در فصل زمستان و اوایل بهار می بوده به صورت باغ در باغ طراحی و ساخته شده بود.
امروزه از هفت باغ اندر باغ متمرکز داخل شهر با نام های باغ شمال ، باغ حرم و خلوت،باغ صاحب الزمان،باغ چهل ستون (دیوانخانه) ، باغ تپه ، باغ زیتون و باغ چشمه تنها باغ چهلستون و بقایایی از باغ چشمه باقی مانده است.
در این مقاله به بررسی باغ چهل ستون بهشهر می پردازیم.
باغ چهلستون
این باغ عبارت است از مربعی که در انتهای جلگه در پای تپه های پر درخت واقع شده که کوشک در وسط باغ قرار دارد.بنایی است که طول آن سه برابر عرض آن است.جلوی این بنا کاملا باز اسست ولی در عقب و طرفین آن دیواری است که از پنجره های متعدد پوشیده شده است.جلوی بنا خیابانی است طولانی که سنگ فرش است و وسط آن جویی جاری است و از حوضی که جلوی کوشک است ادامه پیدا میکند و تا پای تپه ها و انتهای باغ پیش می رود.در حال حاضر از این حوض بزرگ اثری نیست و تبدیل به فضای سبز شده است.(پیتر دلاواله/1630)
نام این باغ بر اساس 12 ستونی که روی ایوان عظیمش بود چهل ستون نام گذاری شد.(عدد 40 به جهت فراوانی و کثرت به کار برده می شد)بعد ها به دلیل تخریب این ایوان نام های دیگری برای این باغ به کار برده شد نظیر باغ شاه و هم اکنون نیز نام آن پارک ملت و به دلیل استفاده از کوشک مرکزی باغ به عنوان ساختمان اداری شهرداری نام آن باغ شهرداری نیز نامیده می شود.
تصویر 5: مقطع شماتیک از باغ
تصویر 6: پلان باغ
آب در باغ چهل ستون بهشهر
آب همیشه به عنوان عنصر اصلی در طراحی باغ های ایرانی به کار می رود.در این باغ نیز آب نقش بسزایی در منظر و اقلیم آن ایفا می کند.آب موجود در این باغ از انتهای باغ و نزدیک به کوهپایه سرچشمه گرفته و به صورت پلکانی از کوهپایه به پایین می آید و در مسیر خود از کوشک مرکزی باغ نیز می گذرد و مسیر آب تا انتهای باغ ادامه دارد.به دلیل پلکانی بودن باغ ، مسیر این آب نیز در جهت تغییر ارتفاع از سینه کبکی هایی عبور می کند که بر زیبایی و گوشنواز بودن صدای آب می افزاید.
تصویر 7:پلان گذر آب در باغ
درختان در باغ چهل ستون بهشهر با استناد به تحقیقاتی که در گذشته در این باغ صورت گرفت می توان گفت درختان موجود در این باغ فقط درختان سرو و مرکبات بودند که با گذشت زمان به علت عدم داشتن برنامه ریزی صحیح و بدون هیچ هدفی درختان دیگری در این باغ کاشته شدند و رشد کردند.
تصویر8: پلان قرار گیری درختان سرو در باغ مرکبات یکی از محصولا مهم کشاورزی در شهرستان بهشهر است و درختان مرکبات معمولا در تمام نقاط شهرستان بهشهر یافت می شود.این درختان در بهار و تابستان گل می دهند و در پاییز به میوه میرسند.در اواسط بهار تا اوایل تابستان وقتی وارد شهرستان بهشهر به خصوص وارد باغ شاه میشویم عطر گل این درختان در فضا پیچیده است و باعث نشاط آدمیان می گردد. درختان مرکبات در تمام طول سال سبز هستند و یکی از دلایل استفاده درختان در این باغ همین مورد می باشد.
درختان سرو که نماد استقامت در ایران می باشند در این باغ طوری کاشته شده اند که علاوه بر این که یک مسیر مستقیم را برای عابران و باد ایجاد میکند ،جدا کننده باغچه مرکبات نیز می باشد علاوه بر این یکی از ویژگی های درخت سرو همیشه سبز بودن آن است که به زیبای منظر باغ در فصل های مختلف سال می افزاید.
مرکبات
نخل
سرو
آلوی جنگل
چنار
اکالیپتوس
گردو
خرمالو
1525
19
525
33
13
6
41
4
جدول شماره 1: تعداد و نوع درختان موجود در باغ شاه بهشهر
منابع: • موسوی نسب ،عبدالوهاب ،"باغ در بهشت-کاخ باغ عباس آباد بهشهر"انتشارات گنجینه هنر،تهران،1385
• انصاری ، مجتبی - محمودی نژاد ، هادی،"باغ ایرانی تمثیلی از بهشت"نشریه هنرهای زیبا،شماره 29،تهران، 1386
• -Wilber, D .N, 1962, Iranian Garden and its Palace, University of Prinstone
• Moradi , A _ Taheri , P_ Pishehvar , J _ "Estate of Safavi architects utilization from garden making to keep Sustainable architecture In Bagh-e-shah, Behshahr and its central palace"_ International Forum on Islamic Architecture and Design _ University of Sharjah _ UAE _2008 مرادی-طاهری-پیشه ور memarraminfah.mihanblog.com/post/90
