هوشنگ سیحون قسمت دوم
هوشنگ سیحون قسمت دوم
آرامگاه بوعلي سينا در همدان
طرح ساخت آرامگاه بوعلي سينا به مناسبت هرازمين سال تولد بوعلي (1330) از اولين كارهاي دوره دوم فعاليت انجمن آثار ملي بود .
هيئت موسسان انجمن آثار ملي در سال 1334 با پيش فرض برتري تلفيق معماري قديم و جديد يك مسابقه معماري بين معماران آن دوره ترتيب داد كه با نظر مساعد گدارفروغي طرح هوشنگ سيحون به عنوان بهترين طرح برگزيده شد .جايزه بهترين طرح اجراي ساختمان بود .بعد از تصويب نهايي در سال 1326 انجمن آثارملي تصميم به ساخت مبقره ابن سينا گرفت به گزارش انجمن آثار ملي سيحون در آن زمان براي تكميل تحصيلات خود در پاريس به سر ميبرد و پس از آگاهي از تصميم انجمن در خرداد ماه 1327 طرح نهايي را كه در اصل به عنوان پايان نامه خود در پاريس ارا كرده بود به انجمن فرستاد.
درسال 1328 قرار داد ساخت مقبره به پيمانكار –شركت ابتهاج وشركاء-واگذار شد .مهمترين امتياز اين شركت استخدام مهندس پولاك اهل كشور چك اسلواكي براي محاسبه و نظارت بر اجرءبود .ساخت مقبره از خردادهمان سال رسماشروع شد .
محمد تقي مصطفوي درباره ايده اصلي مقبره مي نويسد : ” اختلاف عمده كه برج آرمگاه بوعلي سينا با گنبد قابوس دارد دو چيزدارد:يكي اينكه به مناسبت موقعيت و محدود بودن فضاي آرامگاه بوعلي و همچنين توجه به ميزان مخارجي كه پيش بيني ميگشت ابعاد برج آرامگاه بوعلي نصف ابعاد گنبد قابوس در نظر گرفته شده است و در ابتداي امر چنين تصميمي نگرفته بودند لكن محذوراتي …انجمن آثار ملي راوادار نمود كهاز اقاي مهندس سيحون طراح وناظر آرامگاه بخواهد كه ابعاد ساختمان را به نصف تقليل دهد .اختلاف عمده ديگر اينست كه فاصله بين ترك هاي آرامگاه بوعلي سينا باز و گشاده است در صورتي كه بناي گنبد قابوس از بنياد تا (بالا جزء) در ورودي وروزنه كوچكي در پايين گنبد هيچگونه منفذي به خارج ندارد و به سبك زمان دوران آن چون دخمه تاريك وفاقد روشنايي است و اين ابتكار يعني باز گذاردن فواصل تركها در برج آرامگاه بوعلي علاوه بر آنكه با وضع اقليمي همدان وباد هاي شديد آن سر زمين بسيار عمل به مورد وپسنديده تر از آنچه تصور ميرفت ساخته است . . . . ”
سيحون در مورد ايده اصلي طرح چنين مينويسد :
اولين بناي يادبودي كه با طرح اينجانب بر پا شد بناي يادبود و آرامگاه واقع در همدان است كه 50 سال پيش ساخته شده است . بنا براي مراسم هزاره بوعلي به وجود آمد كه توسط ((انجمن آثارملي ))سرپرستي مي شد .تمام عوامل بنا از اشكال هندسي و نمادين فراوان تشكيل شده وهر كدام مفهوم خاص خود را دارند.مربع پايه و اساس اين بنا است .خود آرامگاه در وسط تا لاري مربع شكل قرار گرفته كه پله مدور و پايه هاي دوازده گانه برج يادبود به دور دايره پله مزار را احاطه كرده اند .شكل بنا ازخارج داراي دو قسمت است يكي قسمت زيرين كه در بر گيرنده ورودي-مقبره –كتابخانه- تالار اجتماعات –وپذيرايي است وديگر قسمت بالا كه برج يادبود بنا است درميان باغي در اطراف آن قسمت زيرين بنا از طرف ورودي داراي ايواني است كه با ده ستون كه هر ستون علامت يك قرن است و ده قرن اشاره به هزاره بوعلي است .از طرف ديگر بوعلي دانشمندي است بلند پايه با دانشهاي متعدد فلسفه حكمت پزشكي موسيقي كيميا وغيره كه بعضي او رامتفكر دوازده دانش دانسته اند .
ستون بندي و ديوار پر در قسمت زيرين نماي اصلي اشاره اي است به معماري يونان قديم و برج دوازده ترك در بالا از طرفي اشاره به بناي همزمان بوعلي يعني گنبد قابوس است و از طرف ديگر دانش هاي دوزاده گانه بوعلي را تداعي ميكند. همچنين فلسفه ايران را بر پايه فلسفه يونان نشان مي دهد. اين ايوان 10 ستوني و برج بتني باز مجموعاً در نما در داخل يك مربع بزرگ با ضلع 5/28 متر جا گرفته كه البته خود مربع ديده نمي شود ولي ضلع افقي آن كف زمين تا راس برج است و نماد انسان ايستاده با دستهاي گشاده را كه خود بوعلي است تداعي ميكند. يعني انساني در راه كمال و كمال دانش. همچنين از مشتقات اين مربع خطوط مهم نماد در منتهي اليع به دست ميايد. با دقت به جزييات اين بنا به توجه مي شود كه شكل مربع چه در نقشه و چه در نما به صورت مختلف به كار رفته است. از جمله در قسمت ورودي پنجره هاي كتابخانه و سالن اجتماع هر كدام داراي سه قسمت مربعي شكل هستند كه باز هم با شبكه هاي سنگي مربع به اجزاي كوچكتر تقسيم شده اند سقف ايوان در فاصله ستونها داراي فرورفتگي مربع شكل است. چراغها از اجزاي مربع ساخته شده است. تالار آرامگاه نقشه مربع دارد. خود سنگ مزار در داخل يك مربع مرمري جا گرفته در بالا مصطبه برج يادبود مربعي شكل است. استل برتري (مكعب چهارگوش) وسط آن مربع است و اقطارش در قسمت پوشش چهار مثلث به وجود آورده اند كه راس آنها بالاترين نقطه (( استل)) است. درهاي ورودي با جزييات بزرگ و كوچك مربع ساخته اند . به طور كلي بيش از 500 مربع با ابعاد و موقعيتهاي مختلف در اين بنا گنجيده شده كه قبلاً به خواص هندسي و نمادين آن اشاره كرديم. طراحي كه در سطح پاين يعني همكف و چه در سطح بالا كه تماماً خاكريز شده بر اساس باغ ايراني با سنگ آب يك پارچه از سنگ خارا و چشمه سارهاي مخصوص انجام گرفته است. ساختمان تماما از سنگ خاراي همدان و برج يادبود و پوشش ها تماما از بتن مسلح نمايان ساخته شده است.
مساحت اراضي مقبره حدود هفت هزار مترمربع است.طول بناي آرامگاه 64 متر و روبه خيابان بوعلي است و نماي آن از سنگ خارا پوشيده شده است . سطح حياط با سه پله سراسري به ايوان متصل است . ايوان به طول 30 متر و عرض 3 متر در شرق ساختمان قرار دارد. 10 ستوت به ارتفاع 1/4 متر به صورت كم و بيش مخروطي (قطر پايين ستونها 95 سانتي متر و در بالا 775 سانتي متر) ساخته شده است. نماي كلي ايوان يادآور معابد باستاني است و تمثيل عدد 10 براي هزاره ابن سينا طراحي شده است. ايوان با دري به ارتفاع 24/3 متر و عرض 9/1 متر به سراسري آرامگاه متصل است.طول سرسرا 8/8 متر و عرض آن 3/6 متر به ارتفاع 19/4 متر طراحي شده است. در طرف راست و چپ سرسرا سنگ قبر قديم ابوعلي سينا و ابوسعيد دخدوك بر روي پايه هايي از سنگ خارا قرار دارد.
محوطه اصلي مقبره چهارگوش و هر ضلع آن 5/11 متر و مساحت آن 5/132 مترمربع است. دوازده پايه برج آرامگاه در اين محوطه چهارگوش قرار دارد و قبر ابن سينا در ميان پايه هاي برج محصور است. در دو طرف سرسرا دو تالار قرار دارد يكي در جنوب كه تالار سخنراني و اجتماعات است. و يكي در شمال كه كتابخانه آرامگاه است. طول تالار كتابخانه 45/9 متر و عرض آن 75/5 متر است و بر ديوار شرقي آن سه پنجره به طول و عرض 88/1 متر طراحي و تعبيه شده است. در سمت غرب تالار كتابخانه مخزن كتاب به طول 45/9 متر و به عرض 15/2 متر طراحي شده است. در قسمت جنوب شرقي ساختمان پلكاني تعبيه شده است كه رو به جنوب بالا مي رود و پس از رسيدن به يك پاگرد رو به شمال يعني در جهت مخالف پلكان اول بالا مي رود و به محوطه بالاي آرامگاه مي رسد. اين پلكان 32 پله دارد.همچنين دو پلكان در سمت جنوب ساختمان و انتهاي جبهه اصلي بنا قرار گرفته كه هر كدام 34 پله دارد. اين سه پلكان به سطح فوقاني ساختمان منتهي مي شود. سطح فوقاني ساختمان به مساحت 1480 مترمربع با ديوارهايي به ارتفاع 85 سانتي متر و قطر 75 سانتي متر محصور و محدود شده است. برج دوازده ترك آرامگاه 23 متر از روي سقف مقبره و 5/28 متر از كف بنا ارتفاع دارد.
در وسط برج صندوق چهارگوش مفرغي كه نشانه و علامت بالاي مرقد است بر كف فوقاني آرامگاه نصب شده است. طول هر ضلع قسمت پايين اين صندوق 12/1 متر و طول هر ضلع قسمت بالاي آن 1 متر و ارتفاع آن 37 سانتي متر است. بر چهار بدنه آن كتيبه اي عربي به خط ثلث برجسته بسيار شيوا نوشته شده است كه درباره مرگ آدمي از نظر ابن سيناست.كتيبه بالا و ساير كتيبه هاي آرامگاه به خط ثلث آقاي احمد نجفي زنجاني نوشته شده است.
در سمت راست سرسراي مقبره لوح مرمري به خط نستعليق نصب شده كه سال اتمام ساختمان را 1370 قمري و 1330 شمسي ذكر كرده است.
پس از سال 1349 شهرداري همدان با واگذار كردن چند قطعه زمين به آرامگاه و طراحي باغچه ها ميدانگاهي با فضاي سبز به وجود آورد. در سال 1350 ساختمانهاي جديدي در جنوب آرامگاه شامل دو اتاق براي دفتر گلخانه- اتاق فروش بليت- انبار- مهمانسرا ( دو اتاق با سرويس بهداشتي) با نماي سنگ گرانيت به مجموعه اضافه شد.
آرامگاه نادر شاه در طوس
در ادامه ساخت و سازهاي انجمن آثار ملي طرح مقبره نادرشاه در اسفند ماه 1333 به مسابقه گذارده شد. در مرداد ماه 1334 طرح هوشنگ سيحون برنده مسابقه اعلام شد. طرح هوشنگ سيحون در جلسه آبان 1334 شوراي هنرهاي زيباي دانشگاه تهران به سرپرستي محسن فروغي تاييد و براي ساخت به انجمن آثار ملي معرفي گرديد. همزمان با ساخت مقبره طرح مجسمه نادر شاه به استاد ابوالحسن صديقي سفارش داده شد. طبق گزارش انجمن آثار ملي صديقي وظف شد مجسمه نادر شاه سوار بر اسب را در محل مشخص شده در طرح هوشنگ سيحون نصب كند.
انجمن آثار ملي بعد از بررسي مناقصه شركتهاي پيمانكاري در مهر 1335 عمليات ساختماني بناي آرامگاه نادر و عمارت فرعي و محوطه سازي آن را به شركت ساختماني كا . ژ.ت واگذار كرد.
بناي آرامگاه از قسمت مركزي يعني محل تدفين نادرشاه و دو تالار موزه به نام موزه اسلحه دوره هاي مختلف تاريخ ايران و ديگري موزه اسلحه و آثار مربوط به دوران نادر شاه تشكيل شده است.
سيحون در مورد ايده اصلي طرح مقبره نادر مي نويسد:
” بناي يادبود ديگر ساختمان آرامگاه نادر شاه است در مشهد شامل تالار،مقبره دو موزه يكي براي جنگ افزار زمان نادر و يكي جهت اسلحه زمان قبل از نادر و برج مرتفعي براي برپا كردن مجموعة مجسمه نادر سوار بر اسب و قزلباشها كه اشاره به سپاهيان نادر است. اين ساختمان بر اساس دو شكل اصلي هندسي يعني مربع و مثلث طراحي شده است و طرح راهنما مبناي آن را تشكيل مي دهد كه 42 سال پيش در مشهد و كلاً از سنگ خارا ي مشهد با قطعات بزرگ اشاره به صلابت و عظمت نادرشاه بوجود آمده است.
تالار آرامگاه به شكل مربع از دو ديوار قرمز رنگ سنگي بسته و دو قسمت ستون بندي باز تشكيل شده است كه سنگ مزار نادر در گوشة اين مربع در پناه دو ديوار جا دارد و به طرف بيرون نگاه مي كند. اين زاويه و پناه و باز بودن تالار حالت صحنة جنگ و دفاع و حمله را تداعي مي كند. رنگ قرمز دو ديوار بمفهوم جنگ است و برجستگيهاي با ابعاد متفاوت سنگي كه از دو ديوار بيرون آمده اند نبردهاي مختلف نادر را نشان مي دهد. ستونهاي اطراف تالار از نقشة مربعهاي قاعده و بالاي ستون به ترتيبي كه 45 درجه نسبت به هم چرخش دارند.طرح شده كه در نتيجه 8 مثلث با 4 قاعده در بالا و 4 قاعده در پايين نشانة از كلاه نادر است. 16 عدد آنها به ارتفاع 26/2 متر و 2 تاي ديگر به ارتفاع متجاوز از 4 متر يكپارچه از سنگ خارا تراشيده شده اند. در قسمت نماي ورودي طرف چپ يك بدنه موزة بزرگ است و سمت راست پايه برج مانند مجسمه ها قرار دارد كه يك قرنيز سنگي از اين ضمن پوشش ورودي اصلي اين دو را بهم وصل مي كند برج پايه و مجموعه مجسمه با هم طرح شده اند به ترتيبي كه حالت ديناميك و حمله و يورش را مجسم مي كنند و نيز نامبرده از طرف برج مجسمه به طرف موزه حركت صعودي دارد كه همچنين به تبعيت از مجموعه برج و مجسمه ها حالت ديناميك و جهشي جنگ را تداعي مي كند ابتكار اين قرنيز در اين است كه در پوشش مابي دو ستون تكنيك ساده شده و مدرن طاقهاي روي قديم بكار رفته است. بدين معني كه آجر يا سنگ كليدي يا تاج كه بالاي قوس تعبيه مي شد و فشارهاي طاق از اطراف آن به دو طرف يعني پايه ها منتقل مي شدند به يك قطعه سنگ مثلثي و بقيه به دو قطعه سنگ در طرفين خلاصه شده اند و طاق قوسي تبديل به طاق مستقيم و تراز شده است . مثلثهاي كليدي تمامي متساوي الاضلاع و بقيه نيز مثلثهاي قائم الزاويه هستند كه در بالا بصورت مورب برش خورده اند همين طرز كار عيناً در داخل تالار آرامگاه نيز عمل شده است. همچنين در نماي حد فاصل بين مجسمه و موزه كوچك مجموعه بنا طوري ساخته شده كه بخصوص در نماي اصلي برجستگي نباشد يعني ابزار كاريها و تراش سنگها تماماً از داخل باشند و اين بمنظور ايجاد قدرت تجسمي و تصويري بيشتر است. فقط در قسمت موزة كوچك سه ناودان عظيم سنگي از متن بيرون آورده اند كه بيشتر جنبة زيبايي دارند .
بنا كلاً روي سكوي كه از كف زمين در حدود دو متر بالاتر است قرار گرفته است .در نماي ورودي به طرف چپ نزديك موزه بزرگ روي تراس يك حوضچه با سنگ آب يكپارچه از خارا ساخته شده است.سنگ آب از بالا شكل يك مثلث متساوي الاضلاع را دارد و از نماهاي شش مثلث بزرگ و كوچك يك در ميان حجم آنرا بوجود آورده اند.
پوشش بنا تماما از بتن مسلح نمايان انجام شده است. در تالار آرامگاه يك پوشش مربع شكل بزرگ با تراشهاي مثلثي از داخل و بيرون و مرتفع تر از قسمتهاي ديگر طوري ساخته شده كه 4 مثلث بزرگ مشرف به ستونهاي هشتگانه داخل تالار با نقش هندسي مخصوص از سنگ مرمر نازك يزد نور زرد رنگ ملايمي به داخل آرامگاه پخش مي كند. درهاي فلزي داخل براي موزه ها و فضاي زير برج و همچنين نرده هاي دورتا دور باغ شكل تبرزين نادر را تداعي مي كند.
براي طراحي باغ نيز از اشكال مربع و مثلث استفاده شده. آب ريزها و حوضها و جوبيارها همه بر پايه باغ ايراني طراحي شده . در يك گوشة باغ بناهاي فرعي براي تالارهاي اجتماع و كتابخانه و سرويس و گلخانه در نظر گرفته شده كه در حال هماهنگي با خود بناي آرامگاه مي باشد. مجموعه مجسمه ها توسط آقاي ابوالحسن صديقي در روم ساخته و برنز ريخته شده اند .
مساحت كلي آرامگاه و باغ حدود 14 هزار مترمربع است. باغ از چهار طرف به چهار خيابان متصل است و ديواري با سنگ گرانيت و با تلفيق نرده هاي آهني به نقش تبرزين دور مقبره كشيده شده است.
بناي اصلي آرامگاه به مساحت 12 هزار مترمربع سه ايوان شرقي جنوبي و غربي متصل به يكديگر و سه راهرو و پله دارد. اصل بنا 4 قسمت دارد: تالاري به طول و عرض 5/15 در 4/8 متر كه هفت پنجره بزرگ بطرف جنوب دارد فضاي اصلي مقبره 15در15 متر و دو طرف آن به عرض تقريبي 4 متر و ارتفاع 5/2 متر است . 16 ستون يكپارچه سنگي به ارتفاع 26/2 متر در اطراف مقبره قرار دارد.سقف مقبره بيش از 6 متر ارتفاع دارد . قبر نادر در گوشه آن قرار گرفته و ديوار اطراف مقبره از مرمر قرمز رنگ ساخته شده است.