مقدمه:
از زمانهای قدیم درختان زیادی در باغهای ایرانی کاشته می‌شده است. اهمیت اینگونه درختان در باغ ایرانی ، بیشتر ایجاد سایه و زیبایی است. اینگونه درختان که اکثرا غیر مثمر هستند بیشتر در محور اصلی باغ کاشته می‌شدند. در این متن به برخی از آنها اشاره میشود.
http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/img/daneshnameh_up/5/59/ulmus2.JPG
سروها
سروناز Cupressus sempervirns ، دارای تاج مخروطی شکل و زیباست و میوه آن به صورت کروی است. برگهای فلسی و متراکم دارد و نوک آن به سمت بالا قراردارد. زربین cupressus horizintalis با انشعابات فرعی و افقی و سرو شیراز cupressus Fastigiata که به عنوان گیاه تزئینی در باغهای تاریخی و در محورهای اصلی کاشته می‌شده و به باغ زیبایی خاصی می‌بخشیده‌اند، از واریته‌های سروناز هستند. سرو نقره‌ای Capressus arizonica ، دارای برگهای نقره‌ای است . بومی ایران نمی‌باشد. ولی در باغها کشت آن دیده شده است و ارتفاع آن به 8 متر می‌رسد.
سرو خمره‌ای Bieta orientalis، دارای برگهای فلسی شکل است. رنگ عمومی آن سبز و روشن است که در زمستان کمی تغییر رنگ می‌دهد. به عنوان پرچین هم از آن استفاده میشود. میوه آن مخروطی کوچک است. از 2 الی 5 فلس تشکیل شده که در کنار هر فلس دو دانه قرار گرفته است. سروها از گونه‌های رایج در باغهای ایرانی هستند و در اکثر باغهای تاریخی بویژه در باغهای شیراز ، باغ فین کاشان و باغ شاهزاده ماهان مشاهده میشوند.
چنار
درختی پهن برگ و خزان کننده، با پوست خاکستری روشن است. برگها با پهنک دارای 5 تا 7 قطعه دندانه‌‌دار هستند. گرده آن باعث آلرژی در افراد میشود مهمترین گونه آن Plantago.orientalis است که در باغهای قدیمی در مناطقی مانند تهران رواج بسیار داشته است و اصولا تهران در قدیم چنارستان بوده است. از گونه‌های دیگر آن می‌توان به P.hispanica و P.aceiflia اشاره کرد.
کاج ایرانی Pinus eldarica
تیره درختی بزرگ با میوه مخروطی شکل است که ارتفاع درخت به 20 تا 30 متر می‌رسد. شاخه‌های آن نسبتا بلند هستند برگهای آن دائمی با یک رگبرگ میباشد. دانه گرده آن دارای بادکنک است که موجب تسهیل در عمل گرده افشانی می‌گردد. دستگاه ماده مخروطی شکل و بر روی آن برگه‌های متعددی موجود است که آنها را برچه می‌نامند، درون آن تخمک قرار دارد. چوب آن صمغی است و مصارف صنعتی دارد.
این گونه گیاهی از حلب وارد ایران شده است. از گونه‌های دیگر کاج که در باغها کاشته میشوند: کاج جنگلی P.sylvestris ، کاج کاشفی P.longifolia و کاج سیاه P.laricio میباشد که اکثرا بومی ایران نمی‌باشند. در بیشتر باغهای تاریخی و در اکثر نقاط کشور به جز جنوب و حاشیه خلیج فارس این گونه گیاهی وجود دارد.
صنوبر Populus spp Salicacea
تیره این درخت دارای ریشه‌های سطحی بوده ولی رشد آنها بسیار عالی است و در کمتر از 15 سال به ارتفاع 25 متر می‌رسد. خزان کننده، پهن برگ و تک پایه است. گلها منفرد ، اکثرا کرک‌دار ، و با گل آذین خوشه‌ای بوده و میوه‌ها کرک‌دار است.
http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/img/daneshnameh_up/6/60/ulmus1.JPG
نارون Ulmus Ulmaceae
تیره درختی است با پوست شکاف‌دار ، برگهای متناوب ، خزان کننده و رگبر‌گهای شانه‌ای ، دمبرگ کوتاه ، پهنک معمولا در قاعده مورب ، حاشیه‌ای اره‌ای مضاعف یا ساده و گوشوارک ریزان دارد. گلها نر- ماده یا تک جنسی هستند، قبل از ظهور برگ ظاهر میشود. پوشش گل ، استکانی و دارای 4 تا 8 لوب است. پرچمها دارای میله باریک و طویل هستند، میوه فندقه بال‌دار بوده بال‌‌ها در انتها شکاف‌دار هستند. تشکیل میوه 3 تا 4 هفته بعد از گل دهی انجام می‌گیرد. در نواحی شمال ، شمال غرب و شمال شرق ایران بیشتر دیده میشود. خصوصا در تهران بسیار زیاد کشت میشود.
آزاد Zelkova Carpini folia Ulmaceae
تیره درختی بلند به ارتفاع تا 35 متر و دارای برگهای بیضی شکل به طول حدود 8 و عرض 4 سانتیمتر است. برگها اکثرا نوک کند هستند اما انواع نوک تیز نیز در آنها مشاهده شده است. حاشیه برگها ساده بدون کنگره ، اما گاهی دندانه‌های هلالی کند در آنها مشاهده میشود. سطح فوقانی برگ نرم و سطح زیرین آن تقریبا بدون کرک است. پوست درخت خاکستری تیره است. دمبرگها کوتاه است. فصل گل‌‌دهی آنها اوایل بهار است. در شمال ایران زیاد به چشم می‌خورد و بیشتر درختی جنگلی محسوب میشود.
داغداغان Celtis spp. Ulmaceae
تیره درخت یا درختچه‌ای با پوست صاف است که پوست آن به آسانی جدا نمی‌شود. برگها متناوب ، خزان کننده، دارای 3 رگبرگ مشخص در قاعده هستند. دمبرگ آنها مشخص است. گلها نر و ماده و از هم جدا یا به صورت هرمافرودیت میباشد. زمان پیدایش آنها تقریبا همزمان با زمان پیدایش برگهاست. گلها در ماده‌ها منفرد و در نرها مجتمع هستند. میوه آن شفت، کروی یا تخم مرغی بوده، دمگل آن مشخص و هسته آن سخت است. از درختان قدیمی بومی ایران است.
زبان گنجشگ Fraxinus excelsior Oleaceae
تیره شاخه‌های آن به سرعت به صورت عرضی رشد می‌کنند. برگهای آن ریز و کوچک بوده و به برگچه‌هایی تبدیل میشوند. در بهار به برگ می‌نشیند. ارتفاع آن گاهی به 18 متر می‌رسد. میوه آن در تابستان ظاهر میشود. درختی مقاوم با عمر طولانی است. در باغها در مسیرهای فرعی کاشته می‌شده است و سایه مناسبی دارد.
http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/img/daneshnameh_up/a/ae/salix1.JPG
توس Betula pendula Betu laceae
تیره درختی است خزان کننده و با رشد زیاد. برگهای آن نوک تیز و دندانه‌داراست. در پاییز رنگ برگها متمایل به زرد میشوند. چوب این درخت بسیار محکم است. بهتر است در نزدیک درختان سبز خصوصا سوزنی برگان کاشته شود تا جلوه بیشتری پیدا کند. عمر این درخت کم است. در هر نوع خاک به عمل می‌آید. محیط آفتابی یا نیم سایه‌دار را می‌پسندد. پوست زیبایی دارد که معمولا به رنگ سفید است.
راش Fagus sylvatica Fagaceae
تیره درختانی پهن برگ و خزان کننده با چوب صنعتی هستند که برگهای بی‌دندانه یا کم داندانه و گلهای نر نزدیک به هم دارند و همانند سنبله‌های توپی ، 1 تا3 میوه در گریبانی چهار برگه خاردار بوجود می‌آید. ارتفاع آنها تا 30 متر و گاهی بیشتر می‌رسد و شاخه‌های فرعی زیاد و برگهای سبز براق آنها در پاییز زرد میشوند. دندانه برگها ملایم است. به عنوان پرچین یا حصار هم می‌توان از آن استفاده کرد.
بید معمولی Salix alba Salicaceae
تیره بزرگترین بید است که ارتفاع آن به 15 متر می‌رسد. برگهای آن دراز و باریک و میوه آن کم و بیش بدون کرک است. گونه S.chrysocoma یا بید مجنون که خیلی سریع رشد می‌کند. در باغ ایرانی کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد بطور کلی از بید در جاهایی که سایه وجود داشته استفاده می‌گردیده و هرگز کنار استخر یا در مسیرهای اصلی باغ کاشته نمی‌شده است.
http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/img/daneshnameh_up/a/af/salix2.JPG
بیدمشک Salix aegyptica Sali caceae
تیره دارای گلهای سفید یا خاکستری بسیار معطر است. از گل آن عرق بیدمشک تهیه میشود که استفاده داروئی دارد و استفاده از آن درگذشته بسیار معمول و متداول بوده است. این درخت از جمله گیاهانی است که به جز جنبه زیبایی آن ، دارای استفاده‌های فراوان دیگری نیز میباشد
از زمانهای قدیم درختان زیادی در باغهای ایرانی کاشته می‌شده است. اهمیت اینگونه درختان در باغ ایرانی ، بیشتر ایجاد سایه و زیبایی است. اینگونه درختان که اکثرا غیر مثمر هستند بیشتر در محور اصلی باغ کاشته می‌شدند. در این متن به برخی از آنها اشاره میشود.
http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/img/daneshnameh_up/5/59/ulmus2.JPG
سروها
سروناز Cupressus sempervirns ، دارای تاج مخروطی شکل و زیباست و میوه آن به صورت کروی است. برگهای فلسی و متراکم دارد و نوک آن به سمت بالا قراردارد. زربین cupressus horizintalis با انشعابات فرعی و افقی و سرو شیراز cupressus Fastigiata که به عنوان گیاه تزئینی در باغهای تاریخی و در محورهای اصلی کاشته می‌شده و به باغ زیبایی خاصی می‌بخشیده‌اند، از واریته‌های سروناز هستند. سرو نقره‌ای Capressus arizonica ، دارای برگهای نقره‌ای است . بومی ایران نمی‌باشد. ولی در باغها کشت آن دیده شده است و ارتفاع آن به 8 متر می‌رسد.
سرو خمره‌ای Bieta orientalis، دارای برگهای فلسی شکل است. رنگ عمومی آن سبز و روشن است که در زمستان کمی تغییر رنگ می‌دهد. به عنوان پرچین هم از آن استفاده میشود. میوه آن مخروطی کوچک است. از 2 الی 5 فلس تشکیل شده که در کنار هر فلس دو دانه قرار گرفته است. سروها از گونه‌های رایج در باغهای ایرانی هستند و در اکثر باغهای تاریخی بویژه در باغهای شیراز ، باغ فین کاشان و باغ شاهزاده ماهان مشاهده میشوند.
چنار
درختی پهن برگ و خزان کننده، با پوست خاکستری روشن است. برگها با پهنک دارای 5 تا 7 قطعه دندانه‌‌دار هستند. گرده آن باعث آلرژی در افراد میشود مهمترین گونه آن Plantago.orientalis است که در باغهای قدیمی در مناطقی مانند تهران رواج بسیار داشته است و اصولا تهران در قدیم چنارستان بوده است. از گونه‌های دیگر آن می‌توان به P.hispanica و P.aceiflia اشاره کرد.
کاج ایرانی Pinus eldarica
تیره درختی بزرگ با میوه مخروطی شکل است که ارتفاع درخت به 20 تا 30 متر می‌رسد. شاخه‌های آن نسبتا بلند هستند برگهای آن دائمی با یک رگبرگ میباشد. دانه گرده آن دارای بادکنک است که موجب تسهیل در عمل گرده افشانی می‌گردد. دستگاه ماده مخروطی شکل و بر روی آن برگه‌های متعددی موجود است که آنها را برچه می‌نامند، درون آن تخمک قرار دارد. چوب آن صمغی است و مصارف صنعتی دارد.
این گونه گیاهی از حلب وارد ایران شده است. از گونه‌های دیگر کاج که در باغها کاشته میشوند: کاج جنگلی P.sylvestris ، کاج کاشفی P.longifolia و کاج سیاه P.laricio میباشد که اکثرا بومی ایران نمی‌باشند. در بیشتر باغهای تاریخی و در اکثر نقاط کشور به جز جنوب و حاشیه خلیج فارس این گونه گیاهی وجود دارد.
صنوبر Populus spp Salicacea
تیره این درخت دارای ریشه‌های سطحی بوده ولی رشد آنها بسیار عالی است و در کمتر از 15 سال به ارتفاع 25 متر می‌رسد. خزان کننده، پهن برگ و تک پایه است. گلها منفرد ، اکثرا کرک‌دار ، و با گل آذین خوشه‌ای بوده و میوه‌ها کرک‌دار است.
http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/img/daneshnameh_up/6/60/ulmus1.JPG
نارون Ulmus Ulmaceae
تیره درختی است با پوست شکاف‌دار ، برگهای متناوب ، خزان کننده و رگبر‌گهای شانه‌ای ، دمبرگ کوتاه ، پهنک معمولا در قاعده مورب ، حاشیه‌ای اره‌ای مضاعف یا ساده و گوشوارک ریزان دارد. گلها نر- ماده یا تک جنسی هستند، قبل از ظهور برگ ظاهر میشود. پوشش گل ، استکانی و دارای 4 تا 8 لوب است. پرچمها دارای میله باریک و طویل هستند، میوه فندقه بال‌دار بوده بال‌‌ها در انتها شکاف‌دار هستند. تشکیل میوه 3 تا 4 هفته بعد از گل دهی انجام می‌گیرد. در نواحی شمال ، شمال غرب و شمال شرق ایران بیشتر دیده میشود. خصوصا در تهران بسیار زیاد کشت میشود.
آزاد Zelkova Carpini folia Ulmaceae
تیره درختی بلند به ارتفاع تا 35 متر و دارای برگهای بیضی شکل به طول حدود 8 و عرض 4 سانتیمتر است. برگها اکثرا نوک کند هستند اما انواع نوک تیز نیز در آنها مشاهده شده است. حاشیه برگها ساده بدون کنگره ، اما گاهی دندانه‌های هلالی کند در آنها مشاهده میشود. سطح فوقانی برگ نرم و سطح زیرین آن تقریبا بدون کرک است. پوست درخت خاکستری تیره است. دمبرگها کوتاه است. فصل گل‌‌دهی آنها اوایل بهار است. در شمال ایران زیاد به چشم می‌خورد و بیشتر درختی جنگلی محسوب میشود.
داغداغان Celtis spp. Ulmaceae
تیره درخت یا درختچه‌ای با پوست صاف است که پوست آن به آسانی جدا نمی‌شود. برگها متناوب ، خزان کننده، دارای 3 رگبرگ مشخص در قاعده هستند. دمبرگ آنها مشخص است. گلها نر و ماده و از هم جدا یا به صورت هرمافرودیت میباشد. زمان پیدایش آنها تقریبا همزمان با زمان پیدایش برگهاست. گلها در ماده‌ها منفرد و در نرها مجتمع هستند. میوه آن شفت، کروی یا تخم مرغی بوده، دمگل آن مشخص و هسته آن سخت است. از درختان قدیمی بومی ایران است.
زبان گنجشگ Fraxinus excelsior Oleaceae
تیره شاخه‌های آن به سرعت به صورت عرضی رشد می‌کنند. برگهای آن ریز و کوچک بوده و به برگچه‌هایی تبدیل میشوند. در بهار به برگ می‌نشیند. ارتفاع آن گاهی به 18 متر می‌رسد. میوه آن در تابستان ظاهر میشود. درختی مقاوم با عمر طولانی است. در باغها در مسیرهای فرعی کاشته می‌شده است و سایه مناسبی دارد.
http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/img/daneshnameh_up/a/ae/salix1.JPG
توس Betula pendula Betu laceae
تیره درختی است خزان کننده و با رشد زیاد. برگهای آن نوک تیز و دندانه‌داراست. در پاییز رنگ برگها متمایل به زرد میشوند. چوب این درخت بسیار محکم است. بهتر است در نزدیک درختان سبز خصوصا سوزنی برگان کاشته شود تا جلوه بیشتری پیدا کند. عمر این درخت کم است. در هر نوع خاک به عمل می‌آید. محیط آفتابی یا نیم سایه‌دار را می‌پسندد. پوست زیبایی دارد که معمولا به رنگ سفید است.
راش Fagus sylvatica Fagaceae
تیره درختانی پهن برگ و خزان کننده با چوب صنعتی هستند که برگهای بی‌دندانه یا کم داندانه و گلهای نر نزدیک به هم دارند و همانند سنبله‌های توپی ، 1 تا3 میوه در گریبانی چهار برگه خاردار بوجود می‌آید. ارتفاع آنها تا 30 متر و گاهی بیشتر می‌رسد و شاخه‌های فرعی زیاد و برگهای سبز براق آنها در پاییز زرد میشوند. دندانه برگها ملایم است. به عنوان پرچین یا حصار هم می‌توان از آن استفاده کرد.
بید معمولی Salix alba Salicaceae
تیره بزرگترین بید است که ارتفاع آن به 15 متر می‌رسد. برگهای آن دراز و باریک و میوه آن کم و بیش بدون کرک است. گونه S.chrysocoma یا بید مجنون که خیلی سریع رشد می‌کند. در باغ ایرانی کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد بطور کلی از بید در جاهایی که سایه وجود داشته استفاده می‌گردیده و هرگز کنار استخر یا در مسیرهای اصلی باغ کاشته نمی‌شده است.
http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/img/daneshnameh_up/a/af/salix2.JPG
بیدمشک Salix aegyptica Sali caceae
تیره دارای گلهای سفید یا خاکستری بسیار معطر است. از گل آن عرق بیدمشک تهیه میشود که استفاده داروئی دارد و استفاده از آن درگذشته بسیار معمول و متداول بوده است. این درخت از جمله گیاهانی است که به جز جنبه زیبایی آن ، دارای استفاده‌های فراوان دیگری نیز میباشد
